Regelmatig fietsen we langs de plek in Muiden waar de boot naar Forteiland Pampus vertrekt. “Dat moeten we ook eens doen”, roepen we dan elke keer weer. Eindelijk kwam het ervan, op de laatste zondag van september. En wat zijn we blij dat we een bezoek hebben gebracht. Urenlang hebben we ons vermaakt en genoten van een een bijzonder stuk Nederlandse geschiedenis. Het is echt een leuk uitje, dat al begint met een fraaie boottocht.
Stelling van Amsterdam: UNESCO Werelderfgoed
Rondom Amsterdam ligt een verdedigingsring van 135 kilometer, de Stelling van Amsterdam. De verdedigingslinie is gebouwd tussen 1880 en 1914, Hij bestaat uit 46 forten en batterijen en een grote hoeveelheid aan dijken en sluizen. De Stelling van Amsterdam is sinds 1996 UNESCO Werelderfgoed. Forteiland Pampus vormde een van de vele forten in de verdedigingslinie.
De Stelling van Amsterdam zorgde ervoor dat de vorst, de regering en het leger zich binnen de ring konden terugtrekken als er een aanval op Nederland kwam. Door een ingenieus systeem kon men het land rondom de verdedigingslinie onder water zetten. Te diep voor soldaten, maar te ondiep voor schepen. Zo zou een vijand nooit onze hoofdstad kunnen innemen. Maar nog voordat de Stelling van Amsterdam was voltooid, was deze al nutteloos geworden door de opkomst van het vliegtuig.
Voor Pampus liggen
Je kent vast wel de uitdrukking “voor Pampus liggen”. Dit spreekwoord heeft een lange historie. Pampus is een dichtgeslibde vaargeul, waardoor schepen er lastig doorheen konden varen. De 17e eeuw was voor ons land de Gouden Eeuw. Zwaarbeladen schepen van de VOC kwamen terug van de Nederlandse koloniën naar Amsterdam. Vlak voordat ze hun lange reis hadden voltooid, kwamen ze Pampus tegen.
De ondiepe vaargeul zorgde ervoor dat schepen soms weken moesten wachten op goede wind en het juiste tij. De bemanning lag letterlijk voor Pampus. Na een soms jarenlange reis sloeg de frustratie toe. De VOC stuurde daarom kleine platbodems naar de schepen toe. Vol met drank, eten en vrouwen van lichte zeden. Zo konden de matrozen de tijd doden en gingen ze niet muiten. Na al die drank en gevrij lag de bemanning ook figuurlijk voor Pampus.
Geschiedenis van Forteiland Pampus
Toen men de Stelling van Amsterdam ontwierp, was duidelijk dat een aanval vanuit de Zuiderzee een grote bedreiging zou vormen. Daarom moest er in de Zuiderzee een fort komen ter bescherming de hoofdstad.
Zo werd besloten tot de aanleg van een kunstmatig eiland. Het fort kwam op het Muiderzand. Dit was een ondiep gedeelte vlak naast de ondiepte Pampus. Tijden is men bezig geweest met het storten van zand, stortsteen, basaltblokken, klei en grote gevlochten matten van wilgenhout. Na het inklinken van het zand begon het heiwerk. In totaal staat het fort op ongeveer 4.000 heipalen.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren in het fort Nederlandse soldaten gemobiliseerd. Maar dankzij de neutraliteit van ons land zijn er nooit gevechtshandelingen uitgevoerd op het forteiland.
Tweede Wereldoorlog
Door de komst van de vliegtuigen en de afsluiting van de Zuiderzee door de Afsluitdijk had de Stelling van Amsterdam zijn functie verloren. Ook het fort op Pampus werd volledig verlaten. In de Tweede Wereldoorlog speelde het fort geen rol in de verdediging van Nederland. De Duitse bezetters hebben wel gebruik gemaakt van het fort. Ze installeerden er een afluisterapparaat om vliegverkeer van de geallieerden te kunnen afluisteren. Het Duitse leger gebruikte het eiland ook als oefenobject voor duikbommenwerpers. Voor de hongerwinter verlieten zij het eiland. Tijdens die periode was het zo koud, dat het meer bevroor. Inwoners uit de omgeving kwamen lopend naar het fort en sloopten al het hout eruit om als brandstof te dienen. Daarna raakte het eiland volledig in verval en werd het verboden militair gebied. Toch kwamen er regelmatig anarchistische groepen naar het eiland. Muurschilderingen in het fort herinneren nog aan die tijd. Sinds 2007 is het Forteiland Pampus opengesteld voor het publiek.
Hoogtepunten van Forteiland Pampus
We hadden geen idee wat we konden verwachten van een bezoek aan dit onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Dit vonden we de hoogtepunten van ons bezoek:
Overtocht
De boottocht van ongeveer 20 minuten is al leuk. Direct na het uitvaren in Muiden passeren we het imponerende Muiderslot. Even later varen we het IJmeer op. Met het mooie weer en de goede wind is het lekker druk met zeilboten. De zeilen bollen prachtig op in de wind. Daarboven zien we mooie wolkenpartijen. Het levert tal van fraaie Hollandse plaatjes op.
Virtuele ballonvaart
Direct bij binnenkomst boeken we een tijdslot voor een gratis virtuele ballonvaart. Even later betreden we de eerste ruimte. De historische film geeft ons een prachtig tijdsbeeld. Daarna mogen we de grote ballonmand in, de ballonvaart gaat beginnen! Met beelden op een immens panoramascherm lijkt het alsof we vliegen over de Stelling van Amsterdam. Vanuit de lucht zien we goed dat veel van de forten flink beschut waren. De vijand kon ze 100 jaar geleden nog veel slechter kunnen ontdekken over het vasteland door de begroeiing en verdekte opstelling.
Rondwandeling met audiotour
We besluiten het fort op eigen gelegenheid te gaan verkennen. Er zijn gratis rondleidingen met gidsen van ongeveer 45 minuten, maar het duurt even voordat er een tijdstip voor ons beschikbaar is. Daarom doen we een audiotour langs de verschillende onderdelen van het fort. Het is even zoeken waar we de verschillende geluidsfragmenten kunnen beluisteren. Maar uiteindelijk ontdekken we het symbooltje op de plattegrond en gaan we op pad.
Gelijk valt op hoe groot het complex is. Vanuit de zogenaamde “droge gracht” betreden we het fort. Vanaf het water konden we het nog niet zien, maar nu valt de enorme omvang pas echt goed op. Het fort heeft een lengte van 80 meter en is 50 meter breed. In totaal heeft het zo’n 80 verschillende ruimtes. Het was geschikt om meer dan 200 soldaten te herbergen.
We verbazen ons over de dikke muren, de latrines, de enorme ruimte die bestemd was voor het afvuren van kanonnen. Op de bovenste verdieping waren vroeger twee grote geschutskoepels, elk uitgerust met twee grote kanonnen. Met die vier kanonnen kon men iedere anderhalve minuut een granaat tot zeven kilometer ver afvuren.
Omdat soldaten soms maanden in het fort verbleven, beschikte het fort over opslagruimtes voor water, voedsel, brandstof en munitie. Veel van die ruimtes bezoeken we tijdens onze rondleiding. Net als de apotheek en de gevangenis.
Sluipen door de gangen van het fort
Na onze wandeling langs de bezienswaardigheden van het fort dolen we zelf nog een tijd door de smalle en soms donkere gangen van het fort. We moeten zo af en toe een spinnenweb ontwijken, dat maakt het nog spannender. Het lijkt alsof er geen einde komt aan dit gangenstelsel. Toch zien we in de verte weer daglicht. Als we even later weer buiten staan, knijpen we met onze ogen vanwege het licht. We waren net gewend aan de duisternis.
Mistklokhuisje
Pampus was een moeilijk te nemen plek voor de schepen door de ondiepte. Bij slecht weer en mist was het nog veel gevaarlijker om bij Pampus te varen. Daarom kwam er op de noordkant van het eiland een Mistklokhuisje. In de toren bij het huisje hing een mistklok. Bij slecht zicht activeerde de fortwachter de klok met een valgewicht. Hiermee kon de klok anderhalf uur luiden. Het geluid was meer dan drie kilometer hoorbaar. Nu is het Mistklokhuisje een romantisch B&B. En wees gerust als je er wilt overnachten, de mistklok werkt niet meer.
Fenomenaal uitzicht
Wij boffen vandaag met het weer. Veel zon met grote wolkenpartijen die soms erg dreigend worden. Het maakt het uitzicht vanaf het Forteiland nog spectaculairder. Door het mooie weer met een lekkere wind komt de ene na de andere zeilboot voorbij. In de verte zien we de skyline van Almere met de moderne torens. Aan de andere kant ligt Amsterdam. Daar vallen de grote kantoorkolossen bij het Amstelstation direct op. Het strand van IJburg is goed in beeld, net als de toren van het plaatsje Durgerdam. Heel in de verte menen we zelfs Uitdam te zien. Met dit heldere weer is op elk punt van het forteiland het uitzicht geweldig.
Foto-expositie Stelling van Amsterdam
In de “droge gracht” die rondom het fort ligt, staan de meeste forten en batterijen van de Stelling van Amsterdam. Het zijn fraaie luchtfoto’s die een uitstekend beeld geven van de verscheidenheid aan forten die de verdedigingslinie had. Diverse kennen we, omdat ze in de nabije omgeving van onze woonplaats liggen. Maar vele zijn voor ons totaal onbekend. Omdat het bezoek aan Forteiland Pampus ons enthousiast heeft gemaakt, besluiten we om op een geschikt moment een fietsroute te maken langs de hele Stelling van Amsterdam. Zodra we die hebben voltooid, lees je er natuurlijk over op onze website.
Veelgestelde vragen over Forteiland Pampus
Forteiland Pampus ligt in het IJmeer, iets ten noorden van Muiden. Aan de oostkant ligt Almere. Ten westen van het eiland zie je de contouren van Amsterdam.
Je kunt het Forteiland Pampus bereiken met een de veerboot vanuit Muiden. De afvaartplek is aan de Herengracht, ter hoogte van nummer 33. De locatie staat duidelijk aangegeven. De overtocht duurt ongeveer 20 minuten. Als je beschikt over een eigen boot, kano of sup, kun je die aanleggen bij het eiland. Je moet dan wel nog een toegangsticket voor het eiland aanschaffen (€ 12).
In de zomer is het mogelijk om op zaterdag ook vanuit Amsterdam en Almere een veerboot te nemen naar het eiland. Kijk voor de mogelijkheden op de website van Pampus.
Je kunt een bezoek brengen vanaf dinsdag tot en met zondag. De eerste afvaart vanuit Muiden vertrekt om 10:30 uur. De laatste boot gaat om 14:30 uur naar Pampus. Ieder heel uur vaart de boot terug naar Muiden. De laatste boot vertrekt om 17:00 uur.
In de maand november is Forteiland Pampus alleen in het weekend geopend. Daarna alleen bij speciale evenementen zoals een winterdiner. Vanaf begin april kun je het eiland weer alle dagen (m.u.v. maandag) bezoeken.
Forteiland Pampus mag je gratis bezoeken als je in het bezit bent van een Museumkaart. Voor de overtocht vanuit Muiden betaal je € 8,50 per persoon (retour).
Heb je geen Museumkaart, dan kost de entree en de overtocht vanuit Muiden € 17 per persoon (retourvaart) als je online boekt. Koop je je ticket aan boord, dan betaal je € 18.
Hoewel het forteiland niet groot is, kun je er uren doorbrengen. Zo kun je genieten van een spectaculaire virtuele ballonvlucht boven de Stelling van Amsterdam. In de diverse ruimtes in het fort draaien verschillende voorlichtingsfilms. Je kunt onder leiding van een gids langs de hoogtepunten lopen, maar ook zelf op pad gaan met een audiotour. Door de donkere gangen van het fort dwalen is geweldig! En bovenal geniet je overal van een fantastisch panorama op het IJmeer, Almere, Amsterdam, IJburg en Durgerdam.
Ja, er is een restaurant met een uitgebreide lunchkaart. De keuken bereidt alle gerechten met biologische producten die zoveel mogelijk uit de eigen moestuin komen. Vanaf het terras heb je een schitterend uitzicht op de omgeving.
Dat is in de zomer mogelijk. Je kunt kiezen voor kamperen in een ingerichte tent of een overnachting in het Mistklokhuisje. Bij beide mogelijkheden krijg je een ontbijt en diner. Douchen kan niet op het eiland. Maar een duik in het IJmeer mag natuurlijk wel.
